LEN NUPA Dr Dongno
Len Nupa thu ciaptehna : Falam gam leh Mizo gam dong aa minthang, Len Nupa thu ih theih loh ding pammaih lua sa ka hih manin, Jan 3, 2010 ni-in Kaptel khua AG sia Rev. Song Sian Pau kiang ah “ Len Nupa tangthu laibu khat ong bawl in; azaknop huai thu lamdang tampite ciapteh huai hi. “ ci-in ka cial hi.
Tua ni mahin Hausa pa Do Za Tuang kiang ah,”Len Nupa pai nading mawtaw lampi na zong un la, Len Nupa a kiim ah sing phuk lo, lo kho lo, gam hal lo in sa zong nabeng sak kei-in “ci-in ka ngaihsutna ka kikuppih hi. 2011 kumin Teltui Zingsol ( Vol. 2 ) sung ah azaknop huai Len Nupa thute ong hawm khia pah uh aa, tu-in tua laibu siksan kawm in kong khah khia sawn hi. Kaptel pan Len Nupa lampi zong tu kum March kha sungin lam tawh kipan zo uh hi.
Etlawm mualkuam Len Nupa : Tua lai aa apiang thu lamdangte hangin, ‘ Si-khate khua ‘ hi ding hi, ci-in aki um, aki- lipkhap, Len Nupa pen Falam gam leh Mizo gam dongin minthang hi. Falam gam ah khanglui mite-in ‘gamsa-te pianna mun leh a uk a ngakte omna mun ci-in um uh ahih manin gamsa ngen dingin ong pai thei zel uh hi. Mizo gam panin Len Nupa ahoihna en dingin akum akumin mi tampi ong pai uh hi.
Ka neulai-in Len Nupa thu akigen ka za ngei aa, “ Tua lai va tung leng hoih lua ahih manin ki ciah kik nuam lo phial hi ” ong ki cih ka mangngilh thei kei hi. Mangkangte-in zong abawltawm uh, fairyland, ci-in dawi gam dan tangthu tuamtuam nei uh hi. Ei Zomite-in amun, agam ngiat in, tuni-dongin ih muh theih, ‘ Si-khate khua ‘ kici, thu lamdang tuamtuam apianna, Len Nupa nei ihih manin ih, ihhampha hi. Len Nupa acre 10 val ding zai-in, tuipi mai pan pi 7,256 asanna ah om hi. Mual sang dawn ah om ahih manin, huih vot siangtho nung hiauhiau denin, len paak leh lopate huang ngeelngeel hi. January pan May kha sung teng lenpak asan, adum, pak zihziah hi. A kiim apam ah gam-maang tulakin umcih aa, van dum tawh ih etden ciangin etlawm mahmah hi. A laizang ah tui kawi kithuk ngi-uu-nge-uu in luang hi.
Tungtun lianpi bangin mualbo om litlet kawikawi aa tua mualbote ah lothang peek mihing khut tawh kisuan lo, agualgualin po hi. Kawltu zong po ngei aa, tu hun ciangin bei ta hi. Nahlun ki ci sing kung namkhat zong po aa a gammangte bekin mu thei uh hi, ci-in kigen hi. Akiim apaam ah vate khuang liingliingin ong lungnuam sak hi. Sun gamdaih hun ciangin gamsate’n tui ong ne uh aa zan ciangin sapite ong pai uh hi.
Innka dol pek kidawh bangin suang azaangtaam khat om aa “ Suang innka “ ki ci hi. Tua suang innkaa adung pi 10 sau in, a vai pi 15 zai hi. Len Nupa panin Aizawl khuapi leh India gam khua tampi zong ki gal muh thei hi.
A kigen thu lamdangte : Taang lai-in tua tui naak lam ah, a lua bangin a awk ki za thei zel ahih manin, ‘ Lua Zang ‘ ki ci masa hi. Aphual ah, “ Len Nupa“ ahih kei leh, ” Luazang kici-ngam lo aa ”Hausapi “ , ahk.” Ih pute Khua” kici hi. Suang Innka zong ‘ Hausapi Innka’ kici aa tua hi kei leh kigam -mang thei hi.
Len Nupa pen ‘Si-khate Khawlmun ‘ zong ki ci hi. Khanglui mi te in, mi si ding a om ciang in a mang sung uh ah kilangh kholin, a kha uh, “Len Nupa ah kikha tektek ung “ ci-in gen uh hi. Nidang lai-in Khuado ciangin, misite kha in ong siim uh aa, zankim lai-in ong tungin zingsang phalvak kuanin Len Nupa lam ciah to uh hi ci-in, maangmute-in gen uh hi. Vankah mi pawl khatte’n hih mun ah, lungmuan tui, zuan loh tuidam luang aa, misite kha Luazang atun ciangin gam ngakte’n tua tui na tulh ahih manin, a-inn lam uh phawk sak nawn lo uh hi, ci uh hi.
Khat vei lai-in Kaptel khua pu Phawng Gin, lo giak aa zan ciangin Len Nupa gei ah naupang khat in “ Kawltu ka nekna in ka hani sisan ” ci-in ala sak za hi. Sabengte khat veivei gammang thei uh aa, zan ciangin Len Nupa ah khuang leh zam ki tum zan thapai in za uh hi.
Khatvei sabeng pawl khat Len Nupa kim ah giahbuk sat in om uh hi. Khat awnghawh dingin pai aa ong ciah ciangin giahbuk kim teng kiimvel kawikawi hi. Asawt ciangin , ‘ Ong ciahin, hih lai ah ‘ , a cih uh ciangin ciah thei pan hi. A gen nop loh hangin amit humsakin akai kawikawi khat om hi ding hi.
Khatvei leuleu Len Nupa ah mi nih sabeng in giak uh hi. Mi pau za uh aa zong uh hi. Kuamah a muh loh uh ciangin abil uh lei ah phah in angaih uh ciangin za uh hi. Tua pen ‘lei pau’ ki ci hi. Ni khat, sabengte-in tui luanna akawi ngiungeu a ki mat kik dekdekna sawn khia-in a tui kigawm sak uh hi. Mun dang apai kal un angeina bangin na om kik zel hi. Susia zel uh aa kibawl kik zelzel hi.
1962 kumin Thuklai khua, Sia Mang Thawng, sangnaupangte tawh Len Nupa ah pai uh hi. Len Nupa gei ah ‘ buah, mengkeng ’ thau tawh akapkap uh hangin man lo uhhi. Tua zan a mang sung uah numei no khatin “ Ka akte uh nong kap sak uh ka pa heh mahmah ahi maw ! Man le uh cin ka pa’n ong dawm lo ding hi ven, ong kap sak nawn kei un “ ci-in gen hi.
BUANNEL pan LEN NUPA
PuThuam Thawngin Kaptel khua, kum 1867 kumin sat hi. Tual gal om lai hun ahih ciangin gal dal dingin Suangzang khua leh Tuitawh khuate na phut hi. Galvilnate kumsimin thumvei ta a-encik dingin pu Kai Tuah, Galthukan Mangpi in koih hi.
Ni khat galvilin apai leh mual dawn zaang mun nopci khat mu aa, tua lai ah khua sat ding ngaihsun hi. Gam vel pha dingin vapai kik uh aa khua ong mui ciangin naupang lasa, mi pau leh khuang leh zam ging ngeiingaii a zak ciangin, khua sat ding khawl kik uh hi.Tua kuam zaang ah apai uh ciangin buan nel dikdek khuk ciangciang pha ahih manin, pu Kai Tuahin tua lai mun, ‘ Buannel ‘ ci-in min phuak hi.
Ni khat pu Kai Tuah agalvilna ah mihing khekhap athak mu aa, sulzuih pah hi. Pasal khat tui luanna gei ah mu-in, pummat hi. “ Nang ka gam ka khua Kaptel ong sim nuam aa ong ensim hi teh, kong man ding hi “ a cih ciangin, tua mipa-in, “ Kei Bocung mi ka hi aa, ko hih lai, Len Nupa ka ci uh hi. Gamsate pianna mun hi kaci uh aa, gamsate a uk leh hih leitang angak, Lalnu ( Chawng Tin Leri) kiang gamsa angen dingin ong pai ka hihi; pute aw, ong man kei tapeuh un “ ci-in thum hi.
Pu Kai Tuah in “ Ih kimat, ih kithah hangin phattuamna om lo ahih ciangin lawmta, zawlta-in kiman ni “ ci-in akip sak nadingun akituahna uh mun min lawhna ki khek dingin kithukim uhhi. Falam, Mizote leh Hualngote’n tua lai mun, ‘ Len Nupa ‘ acih min pen ‘ Buannel’ akici min tawh kikhek uh aa, tua ni aa kipanin, Len Nupa kici hi. ‘ Mual Nupa’ cihna hi in alang tuak aa mual khat anu, khat apa ci-in kiciamteh hi.
Hualngote’n “Buannel Ramdai Cawngtin Leri tual lenna” kici laibu bawl uh aa la zong phuakin sasa uhhi. Ahih hangin,‘Buannel’ akhiatna leh apianna thu thei lo uh hi, ci-in Tui Trih khua kum za cinna jubilee magazine laibu sung ah ciamteh uh hi. Mizo gam ah zong kumpi sangte ah ‘ Buannel Ramdai “ cih thu ki sinsak hi. Falamte in zong ‘ Buannel Arsi ‘ ci-in magazine laibu tampi hawmkhia uhhi.
Hih thu ih et ciangin pu Kai Tuah’ mi hehpih theihna le, amuhna saupi a madawk kholhna kilang hi. Galmat, samat kidem hun lai hi aa, thatin gal-ai leh gualtung tuangin minthang ding hi napi, mi-thah, galmat cihte mihing vai hi lo ci-in na mu khin hi. Tua bang amadawk ngaihsutna picing, mihing thuneihna, ‘ human right ‘ Zomite lak ah angaihsun masa pen leh azang masapen hi ci-in ki ciamteh hi.
Pu Kai Tuahin hih a hoih, a-etlawm Len Nupa min ama ong phuah sak suak ahih ban ah Len Nupa min ih lawh simin, khat leh khat ki-it ding, ki lawmta ding aa, mihing hihna ih thupi sak ding ong vaikhak ahih lam ih phawk ciat ding hi.
Len Nupa lampi : Kaptel panin Len Nupa pai nang lampi sawtpi pekin taangpi tha tawh bawl ngei uh aa, 2008 kumin UNICEF uliante zong pai khin uh hi. Tu kum March kha sungin tua lampi pi 4-6 azai, motor cycle nuamtak aa apai theihna dingin hausa pa Do Za Tuang’ makaihna tawh kipan leuleu aa hih lai aki at laitak in,Kaptel pan tai khat ciang to khin uh hi. ZRDC in zong huhna sum thein nga tawh panpih ding ci-in ki za aa ki thalawp mahmah hi. Mai lam ah kuamahciatin ih hih theih bangin, ih gam a hoih semsem nadingin ih hanciam ciat ding hi.
Len Nupa ah na napai nop leh : Tedim-Kaptel-LenTang mawtaw lamlianpi zong tu kum sung mahin azaizawin ki puahpha ding ahih manin, mun tuamtuam panin Len Nupa ah asawt lo-in, hunnuam ki zang thei ding hi ta hi.
Kawl zaang aa atengte leh Tedim lampan a pai nuamte adingin, Tedim –Kaptel–Len Nupa lampi nuamtakin ki tawn thei ding hi. Saklam panin, Laitui-Kaptel-Len Nupa hi ding aa, India gampanin, Mizo gam leh Lamka panin zong kipai thei ding hi. Khanglam, Falam lam panin Munluah khua tawh tai li bek gamla hi.
Nidang pek aa kipan Mizo gam panin, hibang aa aminthang Len Nupa’ hoihna en ding bekbek in agamlapi pan khe tawh ong kipai aa, en ih thupi ngaihsut kei aa, ih koih mawk leh adahhuai mahmah hi ding hi. Tua ahih ciangin limtak aa ih puah, ih kepcing ding ih gamluah, ‘ Etlawm mualkuam LEN NUPA’ ahihi. Hun nuam zangh khawm dingin Len Nupa ah ki mu ni.
Ih Zogam sung ah Len Nupa bek hi lo-in, a-etnophuai mun tuamtuam om lai hi. Lunglen Kawlpi, Innbuk mual, Thah Puang Pawl leh a ki mu mengmeng lo ( a om takpi ahih leh) Thuam Tuilite zong hoihtakin ih puah pha ding hi. Zalui tung, Ngennung lam ah zong bak kua hawmpi khat om hi.Tua gei ah zong Meitei gal mangpa kikap lupna Suangsuang zong etnophuai hi. Hihte thu zong a theite-in ong gen leuhcin kiza nuam hi. Ih tangthu aa kigen Thawm tangvalte kidemna, mei apekna mun, Sialkong kan, zong limtakin ih ciapteh ding thupi hi.
0 Komentar